Κυβισμός, ρεαλισμός ,αφαίρεση

–

Ομολογώ ότι με έφερε σε σχετικά δύσκολη θέση η πρόταση του Νίκου Οικονομίδη να μιλήσω στα εγκαίνια της αναδρομικής του έκθεσης ζωγραφικής και για το λεύκωμά του με τίτλο 50 χρόνια ζωγραφική. 30 χρόνια μετά (Χρυσόθεμις 1988-2018), που περιλαμβάνει κείμενα και ζωγραφικά έργα δικά του, καθώς και άρθρα και ποιήματα τρίτων, γιατί δεν είμαι ειδικός, παρότι η έκδοση περιέχει πορτρέτα, ποιητικά δοκίμια και στίχους ελλήνων ποιητών, πλευρά που θα με ενδιέφερε.
Αποφάσισα τελικά να συμμετάσχω στην εκδήλωση για λόγους όχι μόνο συναισθηματικούς (γιατί με συνδέουν κοινές εμπειρίες φιλικές και πνευματικές με τον Νίκο Οικονομίδη) μα και για άλλους, τους οποίους θα προσπαθήσω να εξηγήσω.
Σκεπτόμουν αρχικά να σχολιάσω πολύ γενικά τη ζωγραφική του Νίκου Οικονομίδη και τη φιλική μου σχέση μαζί του, μέσα από το βλέμμα του συγγραφέα, με έναν τρόπο εντυπωσιολογικό, ιμπρεσιονιστικό, που μου ταιριάζει σε περιπτώσεις όπως αυτές, όπου κινούμαι σε ολισθηρό, άγνωστό μου έδαφος, προσέχοντας τα βήματά μου.
Ευτυχώς, όμως, βρήκα και ένα πιο ειδικό στοιχείο το οποίο με συνδέει με τη ζωγραφική του τιμώμενου, πέρα από όσα προανέφερα. Αφορά ένα βασικό χαρακτηριστικό της τέχνης του, που είχα εδώ και πολλά χρόνια προσεγγίσει πρωτογενώς, αλλά και από κείμενα τρίτων, και βέβαια από τα σχόλια του ίδιου του Νίκου που υπάρχουν και στο ανά χείρας λεύκωμα σχετικά με την τεχνοτροπία του.
Το γεγονός, δηλαδή, ότι είναι επηρεασμένος από τον κυβισμό και τον μετακυβισμό, του Πικάσο του Μπρακ, από τις απόψεις του Ματίς και άλλων, μου δίνει λαβή να μιλήσω και από μια εντελώς ερασιτεχνική τεχνοκριτική σκοπιά για τις εικόνες του,
Αλλά προσοχή: σε ένα πρώτο επίπεδο εν σχέσει προς τη συγγένεια των τρόπων του με τη δική μου στη γραφή. Δεν θα αναφερθώ, οπωσδήποτε στους δικούς μου τρόπους αναλυτικά, θα ήταν άσκοπο, άκομψο και σντιδεοντολογικό. Αλλά θα κάνω μια νύξη, γιατί αυτή θα με βοηθήσει να εξηγήσω όσα εισαγωγικά προείπα για την απόφασή μου να είμαι απόψε ένας εκ των δύο ομιλητών σε αυτή την μεγάλη αναδρομική έκθεση του φίλτατου Νίκου Οικονομίδη.
Λοιπόν η συγκεκριμένη τεχνοτροπία που υιοθέτησε ο ζωγράφος μας με ενδιαφέρει και κάπως έχω ασχοληθεί, επειδή ένας κριτικός κάποτε συσχέτισε τη γραφή μου με τον κυβισμό. Δεν ξέρω ακόμα εάν είχε δίκιο, για μένα πάντως ήταν μια αφορμή να προσέξω λίγο περισσότερο το θέμα.
Εντυπωσιολογικές, οπωσδήποτε συνεχίζω να το τονίζω, θα είναι οι κρίσεις μου επί του θέματος, εντάσσοντας σ’ αυτές και κάποια σχόλια που κάνει ο Νίκος σχετικά με την ιδιαίτερη επαφή του με τον κυβισμό και με τον μετακυβισμό, τις ενδιαφέρουσες και, όπως είπα, συγγενικές μου έννοιες.
Αμέσως εξηγώ πιο αναλυτικά τα προηγούμενα:
Από την πρώτη μου επαφή εδώ και περίπου είκοσι χρόνια με τα έργα του Οικονομίδη μου είχαν κινήσει τα μάλα το ενδιαφέρον. Και δεν μιλώ μόνο για κάποιες τοπιογραφίες ή προσωπογραφίες, μα και για άλλα κομμάτια όπου το άτομο εντάσσονταν στον χώρο με έναν ιδιαίτερο ρεαλιστικό πλην ταυτόχρονα και με έναν μη ρεαλιστικό ακόμα και σουρεαλιστικό τρόπο.

Οι τρόποι του ζωγράφου μας σε συνδυασμό με αυτό που είχε αποτυπωθεί στη συνείδησή μου μετά το σχόλιο του κριτικού για τα βιβλία μου, με παρακίνησαν να κάνω κάποιους συσχετισμούς και παρατηρήσεις. Να προσθέσω και την άποψη του ίδιου του Οικονομίδη ότι δεν επιθυμεί την αφαίρεση και έλλειψη, ώστε να γίνει αντιληπτό το πλέγμα των σκέψεών μου συνολικά.
Εάν, λοιπόν, συμβαίνει, όπως εγώ τουλάχιστον το αντιλαμβάνομαι πρωτογενώς, η γραφή μου να κινείται ισορροπώντας ανάμεσα στον κυβισμό και στον ρεαλισμό, συγγενική με την τέχνη του Οικονομίδη σε κάποιο βαθμό, τότε αντιλαμβάνεται κανείς τον βασικό λόγο για τον οποίο αποφάσισα να σχολιάσω τα έργα του Οικονομίδη.
Ναι, λοιπόν, η πραγματικότητα με ενδιαφέρει κυρίως, η ρεαλιστική σε πρώτο βαθμό απεικόνιση, αλλά αυτή η προσέγγισή μου θέλω να γίνεται εν φαντασία, γιατί όπως έλεγε και ο σπουδαίος Ίνγκμαρ Μπέργκμαν η ανάγνωση της πραγματικότητας απαιτεί φαντασία. Αυτό πιστεύω εφαρμόζει και ο Οικονομίδης.
Και συνεχίζω επανερχόμενος σε ένα κρίσιμο σχόλιο. Το τι ήθελε να συνθέσει ο ζωγράφος οπωσδήποτε μας δίνει να το καταλάβουμε ρηματικά με τις γραπτές επεξηγήσεις του στο λεύκωμα. Δηλαδή τονίζει, όπως ήδη είπα, ότι με ένα δικό του ιδίωμα επιχειρεί να συνδυάσει κυβισμό, μετακυβισμό και ρεαλισμό.
Από τον κυβισμό και μετακυβισμό ο Οικονομίδης διαλέγει σε κάποιο βαθμό τη γεωμέτρηση των σχημάτων, την επαφή με τον χώρο όπου η κυλινδρικότητα, η σφαιρικότητα και η κωνικότητα είναι η βάση της ανάπτυξης του εικονιστικού θέματος. Αυτή η χειρονομία εδραιώνει την αίσθηση ότι ο ζωγράφος, οπαδός περισσότερο του αναλυτικού κυβισμού επιχειρεί να αντιμετωπίσει σε μεγάλο βαθμό ορθολογικά τον κόσμο που παριστά, αν και πολλές φορές εκτρέπεται από αυτήν την πορεία, προτείνοντας εικόνες όπου η ονείρευση η, τέλος πάντων, η ασυνείδητη προβολή κυριαρχεί.
Δεν θα μπω σε άλλες λεπτομέρειες που ένας τεχνοκριτικός δεν θα απέφευγε, γιατί όπως είπα δεν έχω τη δυνατότητα προσπέλασης της ζωγραφικής του Οικονομίδη με θεωρητικά καθαρά μέσα.
Και πάλι συσχετίζοντας τον κυβισμό του Οικονομίδη με τη δική μου γραφή, να πω γι’ αυτή σε όσους την αγνοούν, ότι είναι ελλειπτική και αφαιρετική σε ένα βαθμό, κάτι που δεν συναντάται με το βλέμμα του πρώτου, ο οποίος θέλει τις εικόνες του, σύμφωνα τουλάχιστον με τις δηλώσεις του παραστατικές. Αλλά έχουν έτσι τα πράγματα όσον αφορά θεωρία και πράξη στην περίπτωση του τελευταίου;
Ανέκαθεν ο κυβισμός, αυτή η γεωμέτρηση του κόσμου με ενδιέφερε. Η παρατήρηση ενός αντικειμένου, μιας χειρονομίας, μιας φράσης κλπ από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Διασταυρώνομαι, λοιπόν, με τον τιμώμενο. Όμως, σε ένα άλλο επίπεδο, η δική μου χρωματικότητα αλλάζει τόνικότητες, ενώ όσον αφορά την απόδοση του χώρου μέσω της άρνησης του ενιαίου φωτισμού και του σταθερού σημείου θέασης, το βάθος είναι απροσδιόριστο.
Για μένα οι γεωμετρήσεις που έφερε ο κυβισμός ήταν μια καλή πρόθεση για να αποδείξω την ματαιότητα της καθαρής χειρονομίας αυτής στο πεδίο της γραφής, ορίζοντας την πάντα μιλώντας για γραφή, είτε κινηματογραφική είτε για λογοτεχνική, ως ατελέσφορη.

Εδώ τελειώνει η αυτοαναφορά, που απλώς να το ξαναπώ με βοηθά να νιώσω κάπως αρμόδιος να κάνω σχόλια στις εικόνες του Οικονομίδη.
Ο τελευταίος, αντίθετα, απαντά με οίστρο, δύναμη και ευαισθησία μέσω της ζωγραφικής του ότι μπορεί μεν η βάση της εκκίνησής του να είναι ο κυβισμός και ο μετακυβισμός αλλά τα θέματά του σε τελευταία ανάλυση είναι ευανάγνωστα. Πρόσωπα και πράγματα είναι τοποθετημένα με σαφή τρόπο μέσα στην πραγματικότητα, υπερβαίνοντας τους περιορισμούς των σχολών που προανέφερα.
Συνήθως μέσα από έντονα χρώματα και ανάλογους φωτισμούς ο κόσμος του βρίσκεται μπροστά μας ζωντανός και ευδιάκριτος. Αυτό επιζητεί ο Νίκος Οικονομίδης και αυτό εισπράττουμε ασμένως.
Εδώ μια παρατήρηση: ο Οικονομίδης μισεί την αφαίρεση και έλλειψη, όπως γράφει, και οι γραμμές του , όπως ήδη είπα, συνθέτουν έναν κόσμο, έμβιο και υλικό, οικείο. Αλλά ταυτόχρονα αυτή η διάσπαση των μορφών και των χώρων, η κυβιστική δηλαδή παρέμβαση την ίδια στιγμή τον κατακερματίζει. Ας ξεχάσουμε και τις σουρεαλιστικές προτάσεις…
Εννοώ ότι στους περισσότερους πίνακές του αυτές οι παραμορφώσεις που επιτυγχάνονται μέσα από τα σχήματα που επιβάλλει ο κυβισμός, «αναπαριστούν» δεν «φωτογραφίζουν», να το πω απλά, τα αντικείμενα, προσδίδοντάς τους μια διάσταση αντιρεαλιστική, τα προβάλλουν σε μια άλλη διάσταση, που εκτρέπει το βλέμμα από την επιδιωκόμενη γείωση.
Είτε το θέλει είτε όχι ο Νίκος Οικονομίδης οι εικόνες του επιβάλλουν αναγνώσεις ανορθολογικές και παράδοξες, παρά τον κεντρικό ρεαλιστικό τους άξονα. Για να γίνω πιο επεξηγηματικός. Δεν εννοώ κάποιο στοιχείο εκφραστικής υπερβολής που ελλοχεύει κάτω από την επιφάνεια, αλλά ένα στοιχείο μικρής παραμόρφωσης, όχι βέβαια εξπρεσιονιστικής, που μας εκτρέπει από την ορθολογική πρόσληψη της εικόνας και υπαινίσσεται ένα παιχνίδι ανορθολογικό με την πραγματικότητα.
Καλύτερα: εγώ βλέπω στη διαδικασία ανάγνωσης της τελευταίας μια χειρονομία ταυτοτική εκ μέρους του ζωγράφου . Και δεν εννοώ ότι υπάρχει η φιγούρα του ίδιου του Οικονομίδη εντός πολλών κάδρων, αλλά αυτόν τον συντελεστή της προσωπικής παρέμβασης πάνω σε έναν κόσμο στον οποίο θέλει το υποκείμενο να αφήσει ένα αποτύπωμα, γιατί σε κάποιον βαθμό νιώθει αυτός ο κόσμος να τον κρατάει σε απόσταση.
Η θεματολογία του ζωγράφου μας είναι σαφώς ανθρωποκεντρική ακόμα και εκεί, ας μου επιτραπεί να πω, όπου απουσιάζουν τα πρόσωπα. Με άλλα λόγια: τα αντικείμενα που αναπαρίστανται απόντος φαινομενικά του ανθρώπου, αναπνέουν χάρη σ’ αυτόν, τόποι και άλλα μικρά υλικά στοιχεία παραπέμπουν στον «ιδιοκτήτη» τους. Αυτό οφείλεται σε μια παράξενη υποβολή που προκαλείται μέσα από τις χρωματικές συνθέσεις.
Όταν το ζωγραφικό βλέμμα δεν καταγράφει εξοχικά τοπία, γίνεται «αστυκό» (ο Οικονομίδης μάλλον είναι «αστυκός» ζωγράφος, αναπνέει εντός της πόλης) και προσηλώνεται στο καταπιεστικό τσιμεντένιο σκηνικό, προσπαθώντας να αντιληφθεί την παρουσία του ανθρώπου εντός αυτού. Τα χρώματα και εκεί είναι θερμά, χωρίς να δηλώνουν βέβαια συγκατάβαση για το κατεστραμμένο περιβάλλον αλλά νιώθεις ένα είδος συμπάθειας για ένα ακόμα φαινόμενο της ανθρώπινης παρουσίας.

Το γεγονός, επίσης, ότι ο ζωγράφος κυκλοφορεί ως φιγούρα σε μεγάλο αριθμό πινάκων, νομίζω ότι δεν προδίδει κάποιον εγωκεντρισμό, την πρόθεση όλα να δορυφορούν γύρω από αυτόν, αλλά τουναντίον αυτό γίνεται εμπρόθετα για να δηλώσει την δημιουργική συμμετοχή στο γίγνεσθαι.
Ο Οικονομίδης έχοντας υπόψη του τη λύση του Βελάσκεθ όπου μας κοιτάζει ο ίδιος στον γνωστό του πίνακα από το μικρό τετράγωνο, στο άνω αριστερό σημείο του πίνακα, μας παρατηρεί και μας νεύει και αυτός εν μέσω άλλων προσώπων ή αντικειμένων. Οι θερμές χρωματικά συνθέσεις του αλλά και το ίδιο το σκίτσο του ζωγράφου, από πλευράς εκφραστικής σε αυτές τις «αυτοσυστάσεις», δίνουν την εντύπωση μιας παρουσίας καθημερινής αλλά περιτριγυρισμένης συνήθως από το αίνιγμα του κόσμου και της τέχνης.
«Α ι σ θ ά ν ο μ α ι μέσω του χρώματος», έλεγε, ο Ματίς σε κείμενό του, και συνέχιζε, «το χρώμα είναι αυτό που συμβάλλει αποφασιστικά στην οργάνωση του πίνακά μου. Πρέπει επίσης να συμπυκνωθούν οι εντυπώσεις που αποκομίζει ο καλλιτέχνης και τα χρησιμοποιούμενα μέσα να φθάσουν στο ανώτατο εκφραστικό όριό τους».
Αναφέρομαι σε αυτά τα λόγια γιατί ο Οικονομίδης είναι ζωγράφος που αγαπά το χρώμα: το κόκκινο, η ώχρα, η σέπια, το γαλάζιο, το ούλτρα μαρίν και άλλα κυριαρχούν, σε έναν κόσμο αν όχι παραμορφωμένο πάντως ιδωμένο μέσα από ένα φακό που επίτηδες δεν νετάρει στο βάθος πεδίου αφήνοντάς το ρευστό και ακατάστατο.
Να συμπληρώσω ότι το βλέμμα του δεν έχει την καταστροφική μανία ενός Μπέικον όσον αφορά τις μορφές που κινούνται μέσα τον χώρο ασφαλώς, αλλά οπωσδήποτε λειτουργεί, όσον αφορά την παράσταση του χώρου, με τη συνείδηση εκείνου που συλλαμβάνει το είδωλο του κόσμου ως αντανάκλαση μέσα από έναν σπασμένο καθρέφτη.
Αυτός ο κατακερματισμός είναι και η σφραγίδα ενός βλέμματος που δεν υποχωρεί μπροστά στις ευκολίες μιας απλής αναπαραγωγής αυτού που βλέπει αλλά αφήνει να καθοδηγηθεί από το συναίσθημα και από μια αίσθηση ταυτόχρονα απώλειας.

Έτσι ερμηνεύω την επέμβαση που περιέγραψα στις εικόνες ζωής που φιλοτεχνεί ο Οικονομίδης. Γιατί πράγματι όπως διαπιστώνει κανείς αμέσως η προσωπική μυθολογία του συντίθεται από όψεις ενός βίου, ο οποίος στο μεγαλύτερο μέρος του (με εξαίρεση κάποιες προτάσεις σε γκρίζο), είναι φιλοτεχνημένος με φως μέσα στην ηλιοφάνεια. Οπότε κατά τη γνώμη μου το αίσθημα της απώλειας το οποίο ανέφερα το εισπράττω βλέποντας ένα είδος εγκιβωτισμού των θεμάτων μέσα στη συνείδηση του χρόνου που χάνεται και γι’ αυτό τα φωτεινά θέματα πρέπει να φυλακισθούν με μια παιδική αν θέλετε χειρονομία, περίπου να υπονομευτούν.
Έθιξα προηγουμένως τη σχέση του Οικονομίδη με τη γειωμένη πραγματικότητα τουλάχιστον όσον αφορά τη θεματολογία του (άλλο θέμα σε ποιο βαθμό θέλει αυτή τη γειωμένη κατάσταση να την πτερώσει, να τη δει σφαιρικά, αλλοιωμένη μέσα από τα δικά του συνειδητά και ασυνείδητα φίλτρα). Αυτή η θεματολογία τον συστήνει ως άνθρωπο που κινείται εν τόπω και χρόνω συγκεκριμένο, που επιθυμεί την καταγραφή του εν είδη ημερολογιακής χειρονομίας.
Αυτό το διαπιστώνουμε ακόμα με τα ποπαρτικά στοιχεία της καθημερινότητας που σποραδικά αποτυπώνει (φιάλες ποτών, πακέτα τσιγάρων κ,α,) και περίπου μυθολογεί, αδιάψευστοι μάρτυρες, στοιχεία και αυτά μιας βιωμένης πραγματικότητας, που στοργικά συλλέγει.
Τα θερμά και φωτεινά χρώματα πάντως που κυριαρχούν και κυκλοφορούν στη γενεαλογία των εικόνων που παρακολουθούμε (ανεξαρτήτως των καλλιτεχνικών πηγών απ’ όπου αρδεύονται), προδίδουν τη βαθύτερη σχέση του Οικονομίδη με την περιπέτεια των ιδεών, των βιωματικών προσλήψεων και της τέχνης: μια σχέση ανεπιφύλακτα δυναμική, καταφατική όσο και ευλαβική.
Αν βλέπουμε μια διάσπαση του τοπίου που περικλείει τα άτομα, τις δράσεις, τις ορέξεις, ερωτικές και άλλες, αυτό για τον Οικονομίδη, δεν σηματοδοτεί ένα χάος αλλά μάλλον μια πρόκληση από έναν κόσμο που ακόμα έχει μυστικά και αινίγματα, πρόσφορος επομένως για ψηλάφηση και αποκρυπτογράφηση των μηνυμάτων του.

Τάσος Γουδέλης – συγγραφέας
(το κείμενο διαβάστηκε στην εκδήλωση για το βιβλίο 50/30 που πραγματοποιήθηκε στην γκαλερί ΧΡΥΣΟΘΕΜΙΣ στις 19-3-2018)